1 Prika`ete go filmot „Klimatski promeni" od DVD. Diskutirajte i odgovorete na
slednoto pra{awe:
• Koi }e bidat mo`nite posledici za Zemjata dokolku globalnoto zatopluvawe
prodol`i i ponatamu (topewe na santite mraz na polovite i na visokite
planini, podignuvawe na vodnoto nivo na svetskite okeani, zgolemen broj poplavi,
prirodni nesre}i/katastrofi, itn.)? Napi{ete gi odgovorite na tabla.
2 Podelete kopii od nastavnoto liv~e „Klimatski promeni". Zamolete eden
dobrovolec da go pro~ita tekstot. Potoa zamolete gi u~enicite da gi ka`at svoite
mislewa i ~uvstva.
[to da se pravi?
1 Organizirajte sesija za davawe idei. Koi se mo`nite na~ini za namaluvawe na
opasnosta od globalnoto zatopluvawe i klimatskite promeni
(povtorno po{umuvawe, so {to bi se namalil vi{okot jagleroden dioksid,
pretvorawe na organskiot otpad vo kompost namesto negovo sogoruvawe, razumno
koristewe na avtomobilite i davawe prednost na velosipedite i javniot
prevoz, efikasna upotreba na energijata vo domovite, itn.)?
2 Pobarajte pove}e informacii na CD-romot. Napi{ete gi ideite na tabla.
Sledni aktivnosti
• Pobarajte od u~enicite da go prenesat ona {to go nau~ile na u~ili{te vo svoite
semejstva. Dozvolete im na semejstvata da razmisluvaat za mo`nite na~ini za
podobruvawe na efikasnata upotreba na energijata vo domovite, za razumnoto
kupuvawe i koristewe na prevoznite sredstva, itn.
• Organizirajte aktivnosti (na pr. sadewe drvca) i isplanirajte kako }e se gri`ite
za niv vo idnina.
Eden stepen pove}e
Klimatski promeni
158
1 Nastavno liv~e „Klimatski promeni"
Fakti:
• Srednite temperaturi na povr{inata na Zemjata se zgolemile za 0,4-0,6ºC
vo sporedba so 19 vek.
• Desette najtopli godini vo 20 vek se zabele`ani vo poslednite 15 godini
od vekot.
• 2003 bila evidentirana kako najtopla godina.
• Vrne`ite na zemji{teto na svetsko nivo se zgolemilo za okolu 1 %.
• Sne`nite pokrivki vo severnata hemisfera i santite mraz koi plivaat vo
Arkti~kiot Okean vo poslednive godini se zna~itelno namaleni.
• Globalnite morski nivoa se poka~ile za 15-20 cm vo izminatiot vek. Okolu
2-5 cm od poka~uvaweto rezultiraat od topeweto na gle~erite, a ostanatite
2-7 cm od zgolemuvaweto na okeanskoto nivo, kako rezultat na povisokite
temperaturi vo okeanite.
Vlijanija vrz zdravjeto
Poka~uvaweto na globalnite temperaturi mo`e da ima negativen efekt vrz
~ovekovoto zdravje. Povisokite temperaturi mo`e da predizvikaat
razmno`uvawe na komarci koi prenesuvaat bolesti vo novi oblasti, a ova
pak bi mo`elo da dovede do {irewe zarazni bolesti, kako {to se
encefalitis, malarija i denga-treska.
Natamu, povisokite temperaturi vo letniot period najverojatno }e dovedat do
pogolem broj smrtni slu~ai povrzani so toplinata. Bi mo`elo da dojde do
zgolemuvawe na ekstremnite vremenski nepogodi, kako {to se poplavite i su{ite.
Vo posiroma{nite zemji, neishranetosta i gladot bi mo`ele da se zgolemat poradi
su{ite i drugite promeni na uslovite za odgleduvawe na zemjodelskite kulturi.
Vlijanija vrz `ivotnata sredina
Promenata na temperaturata i vrne`ite najverojatno }e go izmeni sostavot
na {umite. Nekoi {umski ekosistemi mo`e da is~eznat, predizvikuvaj}i
is~eznuvawe na nekoi vidovi. Mnogu rastitelni i `ivotinski vidovi koi ne
mo`at brzo da se prisposobat na promenlivite uslovi }e bidat zagrozeni
ili }e is~eznat.
Natamu, se predviduva deka klimatskite promeni }e dovedat do poka~uvawe na
morskoto nivo. Povisokite temperaturi pridonesuvaat za topewe na gle~erite i
na morskiot led, kako i {ireweto na okeanite, {to predizvikuva poka~uvawe na
morskoto nivo.
Poka~uvaweto na morskoto nivo mo`e da predizvika uni{tuvawe na pla`ite,
{teti od branovite od burata, da dovede do zaguba na vodnite `iveali{ta i da
gi zagrozi rezervite na voda za piewe. Nekoi ostrovski nacii }e is~eznat.
Efektite od klimatskite promeni vrz zemjodelstvoto mo`e da bidat razli~ni.
Predvideno e zgolemuvawe na produktivnosta vo nekoi oblasti i namaluvawe vo
drugite. Direktniot efekt od zgolemeniot rod na nekoi zemjodelski kulturi bi
mo`el delumno da gi nadomesti negativnite efekti od klimatskite promeni vrz
odredeni oblasti.
Vo sekoj slu~aj, golemi povr{ini na Zemjata bi mo`ele da se soo~at so umereno
do seriozno isu{uvawe.
Ekonomski vlijanija
Ekonomskite vlijanija od klimatskite promeni e te{ko da se predvidat i }e
se razlikuvaat vo golema mera kaj razli~nite nacii i regioni. Nekoi
oblasti mo`e da imaat zgolemen rod vo zemjodelstvoto, drugi mo`e da imaat
namaluvawe na rodot. Negativnite ekonomski vlijanija }e bidat
predizvikani od dopolnitelni tro{oci za namaluva˙e na vlijanijata od
klimatskite promeni.
159
Klimatski promeni
Nastavno liv~e
Tuvalu: Prvata `rtva na
klimatskite promeni
HONOLULU Sega e premnogu docna za Tuvalu, mala ostrovska nacija vo Pacifikot.
Deset iljadi lu|e, celokupnoto naselenie na Tuvalu, gi pakuvaat svoite torbi bidej}i
nivnite domovi na devette niski atoli poleka gi golta moreto ~ie nivo se poka~uva.
Ova se faktite na `ivotot: Zemjata se zatopluva, morskoto nivo se poka~uva, a Tuvalu
poleka e izbri{an od povr{inata na Zemjata.
Ostrovite Tuvalu se samo prvata `rtva na klimatskite promeni. Me|uvladinata
konferencija za klimatski promeni predviduva deka vo ovoj vek morskoto nivo }e se
poka~i od 50 cm do 1 m. Spored Ramkovnata konvencija za klimatski promeni na
Obedinetite nacii, porastot od eden metar }e stavi pod voda 17,5 % od teritorijata na
Banglade{, 6% od Holandija i 80 % od atolot Majuro na Mar{alskite Ostrovi.
Krajbre`nite zoni na razvienite zemji koi se na mala nadmorska viso~ina i malite
ostrovi, isto taka, mo`at da bidat seriozno zasegnati. Iako nekoi protivnici ne se
soglasuvaat so ovie predviduvawa, misleweto na ovaa avtoritativna grupa od pove}e od
1.000 eksperti preovladuva.
Poka~uvaweto na morskoto nivo e samo del od problemite predizvikani od
klimatskite promeni. Poka~uvaweto na temperaturata od 1,4 do 5,8 ºC vo ovoj vek }e
pridonese, isto taka, i za zgolemuvawe na brojot i goleminata na poplavite,
intenzitetot na burite i su{ite vo Azija i Afrika. Ova }e go promeni i rasporedot na
vrne`i. Ovie promeni se samo del od o~ekuvanite ili pretstavuva samo vrv na bregot
mraz koj prebrzo se topi.
Is~eznuvaweto na Tuvalu e samo voved vo ostanatite pra{awa koi treba brzo da se
razre{at. [to }e se slu~i so narodnite teritorijalni vodi na Tuvalu? [to }e se slu~i
koga }e is~eznat pove}e od ovie ostrovski nacii, potencijalno premestuvaj}i
7 milioni lu|e? Kakvi se ekonomskite i bezbednosnite posledici od is~eznuvaweto
na razvienite ekonomski zoni? Postoi li nekakov mo`en nadomest za zagubata na
zemjata, nejzinata istorija, nejzinata kultura, nejziniot na~in na `ivee˙e? Kako se
odreduva cenata na ova? Koj }e ja plati taa cena?
160
Klimatski promeni
Nastavno liv~e
Tuvalu: Prvata `rtva na
klimatskite promeni
(prodol`uva)
Dodeka razvienite nacii se raspravaat za detalite na Protokolot od Kjoto,
ostrovjanite od Tuvalu bukvalno gi gubat svoite domovi. Za Soedinetite Amerikanski
Dr`avi i ostanatite razvieni zemji, ova e pra{awe na pravi~nost. Tie se fokusiraat
na pra{aweto kako me|usebno da go raspredelat tovarot za odgovor na ovaa globalna
zakana. Razvienite zemji uka`uvaat na toa deka zemjite vo razvoj, kako {to se Indija i
Kina, }e bidat vode~ki sozdava~i na stakleni~ki gasovi za edna ili dve decenii.
Spored pregovara~ite od Soedinetite Amerikanski Dr`avi, site ramki koi ne go
zemaat predvid vakviot razvoj se nepravi~ni i nefer.
Klimatskite promeni ne se problemi koi }e se pojavat vo idnina, tie pretstavuvaat
sega{na i momentalna zakana za nacionalnata bezbednost. Posledica se golemiot broj
begalci. Me|utoa, te{ko e da se razbere {to zna~i ova.
Lu|eto od Tuvalu treba da izgradat novi domovi za sebe na nekoe novo zemji{te.
Avstralija i Nov Zeland po~nale da primaat ekolo{ki begalci, no tie }e mora da se
prisposobat na kulturite koi }e gi opkru`uvaat. Po `ivotot vo relativna izdvoenost,
te{kotiite }e bidat neizbe`ni.
Tuvalu e mala, prili~no edinstvena
nacija. Nejzinoto naselenie e 96 %
polinezisko, od koi 97 % pripa|aat na
Crkvata na Tuvalu. Tamu nema mobilni
telefoni, ima edna radiostanica i
eden Internet-provajder.
Najza~uduva~ki od sé, ne postojat
redovni armiski sili na ovaa
ostrovska nacija. Ovaa zemja e tolku
bezbedna i tolku mala {to ne
predvidela deka mo`e da ima potreba
od odbrana na svojata teritorija.
Tie }e vlezat vo eden svet koj ne e
nivni. Vrz niv }e bide postaven
tovarot za odr`uvawe na nivnata
kultura i religija bez geografski
centar. Od druga strana, Tuvaluancite
}e treba da go za~uvaat svoeto minato.
Zaedni~koto se}avawe na maloto
op{testvo }e se rascepka kako {to
lu|eto }e bidat prinudeni da odat vo
begalstvo vo drugi zemji. A se}avaweto
e sé {to }e im ostane na Tuvaluancite
za nivnite doma{ni ogni{ta. Nivnite grobi{ta, nivnite u~ili{ta, nivnite domovi,
nivnite crkvi }e bidat progoltani od okeanot. Tuvaluancite nikoga{ pove}e ne }e
mo`at da se vratat doma. Mora da se potrudime Tuvalu da ostane edinstvenata na{a
`rtva. Klimatskite promeni i poka~uvaweto na morskoto nivo bi trebalo da né
nateraat site nas da se soo~ime so sou~esni{tvo vo uni{tuvaweto na kulturite i
potrebata za prifa}awe na odgovornosta koja }e ovozmo`i bezbednost na lu|eto. Treba
da formirame fondovi za onie {to gi gubat svoite domovi.
Ve}e e krajno vreme da sfatime: „Klimatskite promeni ... ne se ni{to drugo, tuku edna
forma na bavno umirawe".
Eun Jung Cahill Che, The Japan Times: 26 avgust 2001
Voved
Ozonskata obvivka se nao|a pome|u 20. i 40. kilometar nad Zemjinata povr{ina.
Nejzinata najva`na funkcija e da gi za{tituva rastenijata, `ivotnite i lu|eto od
ultravioletovoto (UV) zra~ewe. Vo 1985 godina, nau~nicite otkrile deka ozonskata
obvivka po~nala da se isten~uva. Ova bilo posebno o~igledno na Antarktikot, nad koj
se pojavila dupka vo ozonot. Ova dovelo do opasno zgolemuvawe na UV-zra~eweto. Na
sredna geografska {irina nad Evropa, namaluvaweto na ozonskata obvivka iznesuva
okolu 6-8 %.
Poglednete nagore 161
1 Osiroma{uvawe na ozonot
Glaven koncept Isten~uvaweto na ozonskata obvivka pretstavuva
zna~itelna opasnost za ~ovekovoto zdravje
Vremetraewe 2-3 ~asa
Period od godinata Koj bilo
Mesto U~ilnica
Materijali Posteri, DVD „Zelen paket"
Predmeti Hemija, biologija, fizika
Celi • Da se pretstavat informaciite za problemite
predizvikani od isten~uvaweto na ozonskata obvivka,
kako dopolnuvawe na potrebnite merki za za{tita
Metodi Predavawe, diskusija, test, videoprezentacija
Poglednete nagore
Avtori: Kliment Mind`ov, Ivelina Angelova
Adaptacija: Vesna Veljanovska - Miladinova, Vladimir Stavri}
Poglednete nagore
Osiroma{uvawe na ozonot
162
1 Nabquduvawata od Zemjata i satelitite poka`ale namaluvawe na ozonot vo zimskiot
period vo severnata hemisfera.
Isten~uvaweto na ozonskata obvivka e predizvikano od supstancii koi go
osiroma{uvaat ozonot (SOO), ispu{teni kako rezultat na ~ovekovite aktivnosti.
Tie vklu~uvaat: freon (se koristi kaj razladnite tehnologii i fri`iderite), halogeni
(se koristat kaj sredstvata za gasnewe po`ari), metil-bromid (se koristi vo
zemjodelstvoto) i razli~ni rastvoruva~i i pesticidi.
Edna{ ispu{teni vo atmosferata, SOO poleka se {irat i po~nuvaat da ja razgraduvaat
ozonskata obvivka pri kontaktot so nea. Edna molekula SOO predizvikuva uni{tuvawe
na iljadnici molekuli ozon. Ovoj proces e baven, no so tekot na vremeto ozonskata
za{tita od UV-zra~eweto }e bide uni{tena.
Aktivnosti
Son~awe
1 Pra{ajte gi u~enicite dali sakaat da se son~aat vo leto. Kade se son~aat: na
planina, na more, vo park? Dali e mo`no da se dobie temen ten so son~awe preku
prozorecot doma?
2 Objasnete deka ozonskata obvivka, smestena vo stratosferata, dejstvuva kako
prozorsko okno bidej}i go reflektira UV-zra~eweto, dozvoluvaj}i samo mal del od
nego da stigne do Zemjinata povr{ina. @ivotot na Zemjata ne e prisposoben da se
spravi so nivoata na zra~ewa koi bi ja pogodile Zemjata dokolku prestane da postoi
ozonskata obvivka.
Osiroma{uvawe na ozonot
1 Prika`ete mu go na oddelenieto filmot „Vnimavaj" na DVD.
2 Postavete gi slednive pra{awa:
• Koja e funkcijata na ozonskata obvivka?
• [to zna~i izrazot ozonska dupka?
• [to go predizvikuva osiroma{uvaweto na ozonskata obvivka?
3 Objasnete deka najgolem del od SOO ne se {tetni za Zemjinata povr{ina - na
primer, razli~nite tipovi freoni i halogeni. Nivnata upotreba e povrzana so
nekoi predmeti koi se smetaat za neophodni za sovremeniot ~ovek, kako {to se
fri`iderite, klimatizerite i sredstvata za gasnewe po`ari. Vo sekoj slu~aj, koga
SOO se iska~uvaat vo atmosferata i stignuvaat do stratosferskiot ozon, tie
reagiraat so molekulite na ozonot. Kako rezultat na ova, ozonskata obvivka
postepeno se uni{tuva i opasnite UV-zraci sé pove}e nepre~eno dopiraat do
Zemjinata povr{ina.
Rizici za zdravjeto
1 Privle~eto go vnimanieto na u~enicite kon opasnite posledici od
zgolemuvaweto na UV-zra~eweto za ~ovekovoto zdravje i `ivotnata sredina.
Na tabla napi{ete gi posledicite prika`ani vo filmot. Pomognete im na
u~enicite so ponatamo{ni informacii od tekstot „Posledici za lu|eto" i delot
od CD-romot za uni{tuvaweto na ozonskata obvivka.
2 Potencirajte deka sekoj treba da znae i da zapameti deka:
• Vo slednite 10-15 godini, i pokraj merkite koi ve}e se prezemeni, ozonskata
obvivka kriti~no }e se namali. Samo po vakva kriza mo`eme da go predvidime
nejzinoto postepeno obnovuvawe, koe najverojatno }e trae nekade do
sredinata na 21 vek.
Poglednete nagore 163
1 Osiroma{uvawe na ozonot
• Za vreme na ovoj period, od najgolemo zna~ewe }e bide da se za{titi ko`ata
od son~evi izgorenici, posebno vo leto, i da se nosat o~ila za sonce koi se
napraveni da gi {titat o~ite od opasnoto UV-zra~ewe.
3 Podelete go pra{alnikot „Koi se zdravstvenite rizici". Vo nego se definira koi
tipovi na lu|e se izlo`eni na pogolem rizik od dobivawe rak na ko`ata kako
rezultat na prodol`ena izlo`enost na sonce. Ubedete gi u~enicite koi dobile
najvisok broj poeni deka pra{alnikot e samo indikator na rizikot i deka vo nikoj
slu~aj ne pretstavuva pri~ina za nekakov seriozen alarm.
Da ja spasime ozonskata obvivka
1 Ka`ete im na u~enicite deka svetskata zaednica prezela merki za obnovuvawe i
sanacija na ozonskata obvivka.
Nau~nicite, biznismenite, politi~arite, pretstavnicite na dr`avnite
organizacii i na mediumite sednale zaedno i zapo~nale so pregovori. Bile
usvoeni va`ni dokumenti, kako {to se Vienskata konvencija i Montrealskiot
protokol. Tie ja reguliraat, postepeno ja namaluvaat i kone~no ja eliminiraat
upotrebata na SOO. Pove}e od 160 zemji ve}e gi potpi{ale ovie dokumenti.
Vo 1991 godina, razvienite i pobogatite zemji formirale me|unaroden fond nare~en
Globalen fond za `ivotna sredina (Global Environmental Facility - GEF) so cel da im se
pomogne vo naporite na zemjite vo razvoj. Naporite na GEF vklu~uvaat klasifikacija
na proizvodite vrz osnova na nivoata i tipovite na SOO koi gi sodr`at.
Mnogu zemji ve}e ja sproveduvaat Nacionalnata programa za ograni~uvawe na
upotrebata na SOO. Otkrijte dali va{ata zemja sproveduva nekoja sli~na
programa. Naglasete deka sekoj mo`e da pomogne vo ovie napori so izbirawe
proizvodi {to ne ja zagrozuvaat ozonskata obvivka.
2 Napi{ete gi na tabla naj~estite/najpoznatite ekolo{ki podobni etiketi
(pr. „ozonski-podobni", „bez SOO", itn.).
Sledni aktivnosti
• Pobarajte od u~enicite da gi ispitaat proizvodite {to se prodavaat vo
prodavnicite koi se vo blizina na u~ili{teto ili na nivnite domovi. Dali tie
proizvodi se ozna~eni so simboli koi poka`uvaat deka ne sodr`at SOO?
Pottiknete gi u~enicite da diskutiraat za ova so prodava~ite ili sopstvenicite na
prodavnicite, kako i so svoite roditeli.
Poglednete nagore
Osiroma{uvawe na ozonot
164
1 Rezultatot od namaluvaweto, t.e. postepenoto razgraduvawe na ozonskata obvivka
e {teten za ~ovekovoto zdravje.
UV-zra~eweto mo`e da predizvika rak, o~na katarakta, son~evi izgorenici,
sne`no slepilo, stareewe na ko`ata i opa|awe na imunolo{kiot sistem. Rakot
na ko`ata e edna od naj~estite formi na rak kaj lu|eto i se pretpostavuva deka
postoi povrzanost na negovoto pojavuvawe so UV-zra~eweto.
Nekoi individualni faktori za rizik od rak na ko`ata se:
• svetol ten na ko`ata
• sini, zeleni ili o~i so boja na le{nik
• svetla boja na kosata
• tendencija kon gorewe namesto kon dobivawe temen ten
• porane{ni seriozni son~evi izgorenici
• golem broj benki
• damki/benki
• semeen istorijat za rak na ko`ata
Razli~ni populacii imaat razli~na ~uvstvitelnost kon UV-zra~eweto.
Vo Evropa naj~uvstvitelnite lu|e doa|aat od sever, dodeka, pak, najotpornite
`iveat vo mediteranskite zemji.
Svetskata zdravstvena organizacija prepora~uva:
• sekoga{ da gi ~uvate bebiwata pomali od 12 meseci vo senka
• da go ograni~ite vremeto na prestoj na decata na sonce vo pladnevnite ~asovi
• da se pokriete so za{titna obleka, kapa/{apka i o~ila za sonce
• da ne {tedite pri nanesuvaweto sredstva so {irok za{titen spektar i so
za{titen faktor SPF 15+
• da izbegnuvate koriste˙e son~evi svetilki i solariumi
• da ne zaboravite deka za{titata od sonceto e neophodna sekoga{ koga se
nao|ate na otvoreno
Posledici za lu|eto
165
Osiroma{uvawe na ozonot
Nastavno liv~e
Son~evata svetlina i
rizikot za zdravjeto
(Koi lu|e se podlo`ni na visok
rizik od dobivawe rak na ko`ata)
Odgovorete gi pra{awata i soberete gi poenite:
1. Kakva boja e va{ata kosa?
rusa/crvena 4 p
kostenliva 3 p
crna 1 p
2. Kakva boja se va{ite o~i?
sini/zeleni 4 p
boja na le{nik 3 p
kafeavi 1 p
3. Dokolku vo leto sedite na sonce eden ~as:
na ko`ata vi se pojavuvaat son~evi izgorenici i plikovi (mali meur~iwa) 4 p
prvo ko`ata vi gori, a potoa potemnuva 3 p
potemnuvate 1 p
4. Dali imate damki/benki?
mnogu 5 p
nekolku 3 p
ne 1 p
5. Dali rabotite:
nadvor (na otvoreno) 4 p
nadvor i vnatre (na otvoreno i vo zatvorena prostorija) 3 p
vnatre (vo zatvorena prostorija) 1 p
6. Dali nekoj od va{eto semejstvo stradal od rak na ko`ata?
da 5 p
ne 1 p
7. Kade `iveete?
vo region so ladna klima 4 p
vo region so umerena klima 3 p
vo region so topla klima 2 p
Rizikot od dobivawe rak na ko`ata e:
Minimalen - 10-15 p. • prose~en - 16-22 p. • visok - 23-25 p. • mnogu visok - 26-30 p.
Voved
Zagaduvaweto na vozduhot, vsu{nost, zna~i prisustvo na hemikalii vo atmosferata
vo koli~ini i so traewe koi se {tetni za ~ovekovoto zdravje i `ivotnata sredina.
Vo sovremenite industrijalizirani zemji zagaduvaweto na vozduhot naj~esto poteknuva
od tri grupi primarni zagaduva~ki materii: jaglerodni oksidi, sulfurni oksidi i
azotni oksidi.
Kiseli do`dovi
Zakiseluvawe
166
1
Glaven koncept Zakiseluvaweto e seriozen ekolo{ki predizvik na
sovremenoto op{testvo koj mo`e da se razre{i na
razli~ni na~ini
Vremetraewe 2 ~asa
Period od godinata Koj bilo
Mesto U~ilnica
Materijali Posteri, DVD „Zelen paket"
Predmeti Hemija, biologija, fizika
Celi • Da se dadat pove}e informacii za karakterot i
pri~inite za zakiseluvawe na `ivotnata sredina
• Da se podigne javnata svest za merkite {to treba da se
prezemat za namaluvawe na zakiseluvaweto
Metodi Predavawe, diskusija, davawe idei, filmovi
Kiseli do`dovi
Avtor: Kliment Mind`ov
Adaptacija: Valentina Nedelkovska, Vladimir Stavri}
Kiseli do`dovi 167
1 Zakiseluvawe
Dodeka
No comments:
Post a Comment