PRIRACNIK ZA NASTAVNICZASTITA NA ZIVOTNA SREDINA-ZELEN PAKET

Prira~nik za nastavnici
MINISTERSTVO ZA @IVOTNA
SREDINA I PROSTORNO PLANIRAWE
MINISTERSTVO ZA
OBRAZOVANIE I NAUKA
Prira~nikot za nastavnici e podgotven od Regionalniot centar za
za{tita na `ivotnata sredina za Centralna i Isto~na Evropa (REC)
vo sorabotka so golem broj bugarski, ungarski i polski edukatori i
ekolozi. Toj e del od edukativniot paket od oblasta na `ivotnata
sredina „Zelen paket", izraboten so finansiska poddr{ka od
Avstriskata sorabotka za razvoj (ADA). „Zeleniot paket" e
besplaten za site osnovni u~ili{ta vo Republika Makedonija.
Avtor na dilema igrite: Robert Atkinson
Prevod na makedoski jazik: Emilija Jovanova
Editori: Svetlana Bra{narska Ivica Gievski Vesna
Veljanovska - Miladinova
Lektura: Nikolina Popovska, Olivera Joveska
Ilustracii: Laszlo Falvay Neli Marinova Stojan Nikolov
Dizajn: Sylvia Magyar
Rakovoditel na proektot: Kornelija Radovanovi}
Pe~atewe: Typonova Kft.
Avtori na lekciite: Agnes Boddi Schroth Andras Keri Anna Gajer
Anna Schindler Anna Talik Atanaska Margaritova Barbara Kekusz
Elena U{eva Gyorgy Bertalan Honorata Waszkiewicz Ivelina
Angelova Izabela Majstruk Jacek Schindler Jerzy Sadowski Jozefa
Magdalena Ciszkowska Judit Heszlenyi Szaszne Justyna Jedrzejewska
Kliment Mind`ov Malgorzata Cydeyko Malgorzata Podkanska
Marija Pirgova Miroslawa Sliwka Tatjana Miteva Urszula
Osmolska-Jung
Adaptacija: Beti Trajkovska Bo{ko Nikov Valentina Nedelkovska
Vesna Veljanovska - Miladinova Vlado Matevski Vladimir
Kendrovski Vladimir Stavri} Jordan Lukarevski Kornelija
Radovanovi} Liljana Peeva Mitko Kostadinovski Sa{o
Serafimovski Sa{o Sekulovski Svetozar Petkovski Stefanka
Haxi Pecova
Za nekoi delovi od knigata se zajmeni materijali i informacii od:
Connections,Teachers manual, ECO Education, Saint Paul, MN, USA.
The Green School Program,Center for Environmental Education, Pacific
Palisades, CA, USA.
Environment and Development Kit – the Global Perspective, Visual
inform, A.S., Oslo, Norway.
State of the World, Lester Brown, World Watch Institute Reports,
1995-2000.
101 Ideas for Environmental Activities, Borrowed Nature, Bulgaria,
2000.
The Frog and the Ox, Borrowed Nature and Living Earth (UK), 1999.
Caring for our Future, Action for Europe’s Environment, European
Commission, 1999.
Europe’s Environment: the Dobris Assessment, European
Environmental Agency, 1995.
Europe’s Environment: the Second Assessment, European
Environmental Agency, 1998.
Environment in the European Union at the Turn of the Century,
European Environmental Agency, 1999.
Living in the Environment, Ninth Edition, G.Tyler Miller, Jr., 1996.
2008 Regionalen centar za za{tita na `ivotnata sredina za
Centralna i Isto~na Evropa (REC)
ISBN 978-963-9638-35-8
Postojat tri vida ekolo{ka hartija
3
Sodr`ina
Predgovor 4
Priznanija 6
Koristewe na prira~nikot 7
Komponenti na `ivotnata sredina 9
Vozduh 11
Voda 17
Po~va 27
Biolo{ka raznovidnost 32
Zakani i pritisoci 69
Urbanizacija 71
Bu~ava 77
Otpad 83
Hemikalii 100
^ovekovi aktivnosti 105
Energija 107
Transport/prevoz 116
Industrija 125
Zemjodelstvo 129
[umarstvo 143
Turizam 147
Globalni predizvici 153
Klimatski promeni 155
Osiroma{uvawe na ozonot 161
Zakiseluvawe 166
Moriwa i okeani 169
Vrednosti 175
Odr`liva potro{uva~ka 177
Zdravjeto i `ivotnata sredina 197
Gra|anski prava 211
Planetata Zemja vo idnina 215
Rezime - tabela na planovite na lekciite 221
Diploma 223
4
Predgovor
Denes mnogu te{ko mo`eme da go izbegneme pra{aweto za odr`liviot razvoj na
na{ata planeta: toa se odnesuva re~isi na sekoj del od op{testvoto, po~nuvaj}i od
obrazovanieto, iskoristuvaweto na resursite, politikata i praktikuvaweto na
gra|anskata sloboda. Denes, i pokraj ogromniot porast na naselenieto, nedostasuva
univerzalna svest za serioznosta na problemite za opstanok na naselenieto: za toa
kako treba da se pristapi, koj e ili treba da bide odgovoren za pra{awata {to se
odnesuvaat na naselenieto na planetata Zemja.
^ovekovata aktivnost ja menuva planetata, nametnuvaj}i í edna neprirodna situacija koja
doveduva do naru{uvawe na ramnote`ata: pove}e lu|e od koga i da e gi koristat resursite
so sé pogolem intenzitet, pritoa ostavaj}i se pogolem beleg na Zemjata. Do 2025 godina }e
treba da se duplira proizvodstvoto na hrana i da se podobri nejzinata distribucija, da
prisposobi i podobri ishranata na pribli`no 8 milijardi lu|e {to se o~ekuva da `iveat
na Zemjata. Ekspertite, isto taka, predviduvaat deka do 2050 godina }e se pojavi vrvniot
nedostig od pivka voda. Ona {to e jasno od dosega{noto iskustvo na site onie {to rabotat
na pra{awata povrzani so za{titata na `ivotnata sredina e deka rabotata vo ovaa
problematika ne mo`e da se izveduva oddelno (izolirano), tuku so razbirawe na zaemnite
vrski pome|u prirodata, ekonomskiot i kulturniot razvoj na ~ove{tvoto. „Zeleniot paket" e
tokmu eden takov obid - vo svesta na narodot da bidat vre`ani na~elata za za{tita na
`ivotnata sredina preku odr`livo koristewe na prirodnite resursi, racionalno nosewe
odluki za razvoj na op{testvoto i na ekonomskite aktivnosti.
Katarina Stojkovska
direktor na Regionalniot centar za za{tita na `ivotnata sredina
za Centralna i Isto~na Evropa, Kancelarija vo Makedonija
„Zeleniot paket" e vozbudlivo ~etivo i vozbudliva igra vo koja u~enicite imaat
mo`nost ne samo da se zapoznaat tuku zaedno so svoite nastavnici da sorabotuvaat na
otkrivaweto na poimite i sostojbite so `ivotnata sredina. Tie, isto taka, imaat mo`nost
niz primeri da soznaat re{enija za odr`liviot razvoj. Koncipiran ednovremeno i kako
u~ebnik i kako igra, „Zeleniot paket" ovozmo`uva da se sogledaat zaemnite vrski me|u
prirodata i aktivnostite na ~ovekot i da se otkrijat pri~inite za naru{uvawata i
zakanite za `ivotnata sredina. Na ednostaven na~in, so mnogu aktuelni primeri,
vo paketot sistemati~no i seopfatno se prezentiraat komponentite na `ivotnata sredina.
Ako imame predvid deka mnogumina `ivotnata sredina ja poednostavuvaat samo na
nekolku aspekti, kako {to se za{titata na prirodnite ubavini ili problemite povrzani
so otpadot, toga{ so sigurnost mo`e da se ka`e deka multidisciplinarniot priod kon
`ivotnata sredina i odr`liviot razvoj na „Zeleniot paket" e praviot na~in za
razjasnuvawe na poimite i relaciite. Vistinskiot na~in da se sogleda na{ata uloga vo
promenite vo prirodata i svetot. Negovata najgolema vrednost le`i vo pro{iruvawe na
horizontite, menuvawe na aspektite na viduvawe i menuvawe na svesta. Veruvam deka
nabrzo }e se po~uvstvuvaat promenite i deka generaciite {to }e ja sledat programata na
„Zeleniot paket" }e bidat poodgovorni i popodgotveni da donesat odluki i da prezemat
merki, zatoa {to }e nau~at da gi sogledaat razvojot i `ivotnata sredinata vo nivnata
seopfatnost, kompleksnost i povrzanost. U{te pove}e veruvam deka i za nastavnicite
i za u~enicite „Zeleniot paket" }e bide predizvik i za razmisluvawe i za dejstvuva˙e.
Stefanka Haxi Pecova
prof. na „Sv. Kiril i Metodij", Skopje, Makedonija, Fakultet za zemjodelstvo i hrana
Nacionalniot